زبان های آفریقایی
دیدگاه‌ها خاموش زبان های آفریقایی،
حدود ۲۰۰۰ زبان در این گروه بزرگ جای می گیرند و بدین ترتیب، قاره آفریقا دارای بیشترین تنوع زبانی در میان همه قاره ها است. البته، از میان زبان های آفریقایی، تنها ۵۰ زبان وجود دارد که بیش از پانصد هزار نفر بدان سخن می گویند و بقیه زبان ها، تنها در میان یک قبیله یا در یک منطقه کوچک رایج است. یکی از کم گویش ترین زبان ها، Hadza است که حدود ۲۰۰ نفر در کشور تانزانیا از آن استفاده می کنند.
بدون در نظر گرفتن زبان عربی، زبان های سوواحیلی (Swahili) با ۵۰ میلیون نفر و هوسایی (Hausa) با ۲۵ میلیون نفر، رایج ترین زبان های آفریقایی به شمار می روند.
ژورف گرینبرگ، زبان شناس آمریکایی، در سال ۱۹۶۳ برای اولین بار، دسته بندی جامعی از خانواده های زبان های آفریقایی ارایه داد:
۱) خانواده زبان های نیجر- کنگو
۲) خانواده زبان های آفریقاسیایی
۳) خانواده زبان های نیل و صحرایی
۴) خانواده زبان های خویسان
خانواده زبان های نیجر- کنگو
این گروه، بزرگترین خانواده زبان های آفریقایی به شمار می رود. بیش از ۴۰۰ میلیون نفر در آفریقا به زبان های نیجر- کنگو سخن می گویند.
زبان مادر نیجر- کنگو، ۵۰۰۰ هزار سال پیش وجود داشته و پس از آن، به تدریج به هفت زیر گروه تقسیم شده است. این هفت زیر گروه را ما امروزه به نام های بنو- کنگو، آتلانتیک غربی، مانده، ولتایی، کوا، آداماوا و کُردوفانی می شناسیم.
زبان بنو- کنگو، مهمترین زیر گروه خانواده زبان های نیجر- کنگواست. بیش از نود میلیون نفر، به یکی از شاخه های این زیر گروه، به نام «بانتو»، سخن می گویند. زبان های «زولو» ، «سوواحیلی» و «کیکنگو» جزو شاخه بانتوهستند.
همه زبان های خانواده نیجر- کنگو، به استثنای سوواحیلی و فولفولده، آهنگین (یا بقول زبان شناسان Tonal یا نواختی) است. بدین معنی که با تغییر آهنگ بیان، معنی واژه تغییر می کند. برای نمونه، در زبان Yoruba، واژه «بی»، اگر با آهنگ متوسط خوانده شود، یعنی زایاندن بچه (قابلگی) و اگر با آهنگ آرام خوانده شود، یعنی بالا آوردن (استفراق کردن) و اگر با آهنگ بالا خوانده شود، یعنی پرسیدن! در زبان بامبارا، واژه «با» را اگر با آهنگ بالا بخوانیم، یعنی “رودخانه” و اگر با آهنگ پایین بخوانیم، یعنی “بز”!
در زبان های زیرگروه بنو- کنگو، پیشوندها و پسوندها نقش مهمی ایفا می کنند. چنانکه پیشوند های فعل، نشاندهنده «چه کسی»، «چه هنگام» و «چه چیزی» هستند و پسوندها، بیشتر نقش دستوری دارند (مثلا صیغه مجهول می سازند و…). برای نمونه، در زبان سوواحیلی، جمله «او دارد برای من غذا می پزد» را با یک کلمه، می توان گفت : «آنانیپیکیا»!!
همچنین، مفرد یا جمع بودن اسم را پیشوند آن معین می کند. برای نمونه، m و wa در زبان سوواحیلی و نیز umu و aba در زبان زولو به ترتیب، نشانه مفرد و جمع هستند. اکنون با در نظر گرفتن ریشه tu (به معنای فرد) می توان حدس زد که در زبان سوواحیلی، mtu یعنی یک نفر و watu یعنی مردم. همچنین در زبان زولو، umutu یعنی یک نفر و abatu یعنی مردم.
بعنوان یک نمونه دیگر، به نقش پیشوند «wa» در این جمله سوواحیلی توجه کنید: watu wazuri wataenda. این جمله یعنی انسان های خوب خواهند رفت.
انسان ها = tu
خوب = zuri
خواهند رفت = ta-enda
در واقع فعل و صفت باید با گروه اسمی که به آن اشاره دارند هماهنگ باشند.
نمونه ای دیگر از هماهنگی همه اجزای سخن (parts of speech) با اسم در زبان های شاخه بانتو: جمله « این صندلیِ خوب، شکسته است» در زبان سوواحیلی اینگونه بیان می شود: “kiti hiki kizuri kimevunjika” و جمله «این صندلی های خوب، شکسته اند” اینگونه: “viti hivi vizuri vimevunjika”.
نقشه زیر (از ویکیپدیا)، پراکندگی زبان های این خانواده در قاره آفریقا را نشان می دهد:
چند نکته جالب درباره زبان سوواحیلی
چنانکه پیشتر اشاره شد، زبان سوواحیلی، گسترده ترین زبان اصیل آفریقایی است. به همین دلیل، این زبان را گاهی نماد آفریقا می دانند؛ چنانکه در فیلم کارتونی «شیر شاه»، نام فرزند پادشاه، «سیمبا» بود که در زبان سوواحیلی یعنی «شیر»؛ و یا در آوازی که آن خوک و دوستش همخوانی می کردند، عبارت “هاکونا ماتاتا” وجود داشت که یعنی “عیبی ندارد” یا در اصطلاح: “خیالی نیست”.
جالب است بدانید که بسیاری از واژگان سوواحیلی، ریشه عربی و فارسی دارند. این امر، بواسطه رفت و آمد بازرگانان ایرانی به کشورهای آفریقایی (در زمانهای دور) رخ داده است.
با توجه به توضیحاتی که درباره پیشوندها و پسوندها دادم، مشخص شد که در زبان های زیرگروه بنو- کنگو، تعداد کلمات یک جمله، بسیار کمتر از واژگان یک جمله در زبان های هند و اروپایی است. اما اگر قرار باشد یک “عدد”، در جمله بیاید، آنوقت شرایط عوض می شود! برای نمونه عدد ۳۹ که در زبان های فارسی و انگلیسی، تنها سه بخش دارد، در زبان سواحیلی، هفت بخش است:
Thelathini na tisa
ضرب المثل سوواحیلی: عشق کور است!
ضرب المثل زولو: ukuzala ukuzelula amathambo . یعنی ”بچه دار شدن، تقویت استخوان است“ یا ”بچه استخوان را قوی می کند“! این ضرب المثل بر اهمیت بچه ی بیشتر تاکید می کند. زیاد جدی نگیرید!!
ضرب المثل یوروبایی: اگر خبیثان رستگار شوند و پرهیزگاران عذاب کشند، انسان به نیکوکاری بی علاقه می شود.
خانواده زبان های آفریقاسیایی (Afro-Asiatic Family)
حدود ۳۰۰ میلیون نفر در شمال آفریقا، سومالی، اتیوپی، اریتره و پیرامون دریاچه چاد، به این زبان سخن می گویند. این خانواده، به پنج زیرگروه زبان های «چادی»، «سامی»، «بربری» (berber)، «کوشی» (Cushitic) و «مصری» و اوموتی (Omotic) تقسیم می شود. زبان مادر این خانواده که «سامی کهن» نامیده می شود، حدود ۶۰۰۰ سال پیش، شروع به تقسیم شدن نمود.
خانواده ی زبان های آفریقاسیایی ۲۵۰ زبان را دربر گرفته و به زیر خانواده های زیر تقسیم می شود:
۱) سامی: عربی، عبری (زبان رسمی اسرائیل)، امحاری (زبان رسمی اتیوپی)، و زبان های باستانی چون آشوری و بابلی، آکدی، آرامی (که حضرت عیسی بدان سخن می گفت)، فینیقیه ای، و…
۲) مصری: این زبان در حال حاضر وجود ندارد. شاید چون کسانی مثل فردوسی، حافظ، سعدی، و… در مصر وجود نداشتند تا زبان ملت شان را حفظ کنند. آخرین گویش از زبان مصری که قبطی (Coptic) نام داشت در حدود قرن چهاردهم میلادی از میان رفت و اکنون مصریان به زبان عربی که زبانی سامی است سخن می گویند.
۳) بربری: این زیرخانواده با ۱۱ میلیون گویشگر، زبان توارق (Tuareg یا Tamarshak) و دیگر زبان های شمال و شمال باختری آفریقا را شامل می شود. بیشتر کسانی که به زبان های بربری سخن می گویند، عربی را نیز می دانند و حتی زبان بربری را نیز با خط عربی می نویسند.
۴) کوشی: زبان اُرومینگا (در کنیا و جنوب اتیوپی) که با خط اتیوپیایی نوشته می شود و زبان سومالی که با البفای لاتین نوشته می شود، جزو این زیرخانواده است.
۵) چادی: این زیرخانواده با یکصد زبان در آفریقای مرکزی و باختری و رایج است و حدود ۳۰ میلیون نفر بدان سخن می گویند. مهمترین زبان این زیرگروه، ”هوسایی“ است که زبان مادری ساکنان شمال نیجریه و مناطق اطراف آن است. اهمیت این زبان در این است که بسیاری از مردم نواحی مرکزی و باختری آفریقا که به زبان های دیگری سخن می گویند نیز زبان هوسایی را نیز می دانند. زبان هوسایی بطور سنتی با خط عربی نوشته می شد، اما در گذر قرن بیستم این خط به تدریج جای خود را به خط لاتین داد.
۶) اوموتی: زمانی این زیرخانواده که در فلات Omo در اتیوپی استفاده می شود را جزو زبان های کوشی می دانستند.
ضرب المثل عربی (این ضرب المثل را عرب ها از پیامبر (ص) دارند، زیاد حیرت زده نشوید!!): خیارکم، خیارکم لنسائهم. یعنی: بهترین های شما کسانی هستند که برای زنان شان بهترین باشند.
نقشه زیر (از ویکیپدیا) پراکندگی زبان های آفریقاسیایی را نشان می دهد:
خانواده زبان های نیل و صحرایی (Nilo-Saharan)
۱۸ تا ۳۰ میلیون نفری که به یکی از زبان های این خانواده سخن می گویند، در خاور صحرای بزرگ آفریقا، شمال دره ی نیل، اطراف دریاچه ی ویکتوریا، و جمهوری دموکراتیک کنگو ساکن هستند. زیرخانواده های نیل و صحرا عبارتند از:
۱) نیلوتیک (Nilotic): بزرگترین زیرخانواده ی نیل وصحرا است و زبان Luo (درکنیا)، ماسای (در کنیا و تانزانیا)، و نوبیان (در دره ی نیل در بخش هایی از سودان و مصر) را شامل می شود. دیگر زبان های متعلق به این زیرخانواده در چاد، اتیوپی، اوگاندا، جمهوری دموکرات کنگو (زئیر)، و جمهوری آفریقای مرکزی بطور پراکنده استفاده می شوند.
۲) سونگهای (Songhai): در کرانه ی رود نیجر در کشورهای مالی و میجر.
۳) صحرایی (Saharan): شامل زبان کانوری در نیجریه، تِدا در صحرای مرکزی، و Zaghawa در چاد و سودان.
۴) مابان (Maban): در چاد.
۵) کُمان (Koman): در بخشی از مناطق مرزی میان اتیوپی و سودان.
۶) فور (Fur): در استانِ Darfur در سودان.
زبان های نیل و صحرایی، همچون زبان های نیجر- کنگو، نواختی هستند. در بعضی از زبان های گروه یادشده، هم پیشوند و هم پسوند و در برخی تنها پسوند به فعل افزوده می شود، اما بر عکسِ زبان باتو(در نیجرکنگو)، همخوانی صرفی در اسم وجود ندارد.
خانواده زبان های خویسان (Khoisan)
خانواده ی کویسان حداکثر ۳۰ زبان را در بر می گیرد، ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار نفر بدانها سخن می گویند و دو زیرگروه دارد:
۱) خویسانِ آفریقای جنوبی: شامل زبان های ناما و نارون (Naron) که در صحرای کالاهاری و اطراف آن در آفریقای جنوبی و نیز در نامیبیا و جنوب باختری بوتسووانا بدان ها سخن گفته می شود.
۲) خویسانِ آفریقای خاوری: شامل Sandawe و Hadza که هر دو در تانزانیا بکار می روند.
زبان های این گروه، ویژگیِ دَمی دارند، یعنی click language هستند. حتی در بعضی از زبان های خویسان، تقریبا همه واژه ها با یک کلیک آغاز می شود. کلیک ها ۲ گونه اند؛ یکی آنهایی که با قرار دادن زبان روی نرم کام (قسمت پسین کام) و مکش هوا ایجاد می شود؛ و دیگری آنهایی که با قرار دادن لب ها روی هم، مکش هوا، و بازکردن ناگهانی لب ها بوجود می آید.
بیشتر زبان های این خانواده، از ساختارِ ”فاعل- گزاره- مفعول“ پیروی می کنند.
Loading ...
